Shirat dhe borërat e Lumës dikur janë qetësuar. Ato ja kanw lënë vendin pranverës ku era e lirisë endej nëpër kullotat alpine dhe sytë e lumjanëve.
Por stuhitë e luftërave s’janë qetwsuar askurrë në Lumë. Veçanërisht në shekullin që lamë pas, Luma ka qenë simbol i qëndresës dhe i guximit të trevave veriore të shtetit amë shqiptar. Nëpër kullat lumjane gjalloi kurdoherë ideja e pavarësisë dhe kufijve etnike shqiptare.
Ato vatra shqiptarizmi përcuallën nga gjenerata në gjeneratë jo vetëm shpresën por edhe vendimet e marra aty, në devizën ‘Liri o Vdekje !’. Në një prej këtyre kullave të mënçura e trimërore të Lumës, lindi,jetoi e luftoi deri në fund edhe Alush Aga, krenaria e Lumës.
U lind në vitin 1860, në fshtin Bicaj. Ishte djali i dytë që gëzonte kullën e Nuhri Agës. I pari, Shabani, në vitet e stuhishme 1878-1881, ishte zgjedhur përfaqësues ushtarak i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, për zonën e Lumës, duke u shëndrruar në krah të djathtë të Ymer Prizrenit, Mic Sokolit dhe atdhetarëve të tjerë, të shquar shqiptarë që parapanë rrezikun e copëtimit të trojeve arbërore. Shaban Aga, do të priste me plot nderime në Bicaj edhe vetë ideatorin e lidhjes emblematike shqiptare, Abdyl Frashërin dhe Alushi, asaj kohe vetëm 15-16 vjeçar, do të ruante krejt jetën e vet në kujtesë, fjalën e mençur dhe trimërore të Frashëlliut të madh.
Me shtypjen e egër që Porta e Lartë, i bëri Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, familja e Nuhri Agës në Bicaj do të kallej disa herë përmes flakëve. Por, sërisht bijtë e Nuhri Agës, Shabani dhe Alushi do të ringrinin kullën përmes rrënojave ashtu siç rilindët zogu mitologjik feniksi, prej hirit të vet. Përballja e Alush Agës, 20 vjeçar, me forcat osmane do të ishin mësimet e para që ai mori, më pas në ag të shekullit të njëzetë, kur në Lumë nisën të çelen dyert kulla-shkolla të shqiptarizmës, Alushi bëri ç’ishte e mundur të shkruante gjuhën e bukur shqipe dhe jo vetëm kaq. Ai do të mbetej kurdoherë në krahun e atyre burrave shqiptarë të cilët askurrë nuk e ndanë pushkën nga pena.
Alush Aga, parashihte në ardhmërinë e kombit të vet, si faktor të rëndësishëm, sidomos pajisjen e gjeneratave të reja me dije.
‘Më 1903, në shtëpinë e Kamber Kasamit, Alush Aga ishte mes 18 nënshkruesve patriotë, të ‘Masbatas’ së njohur ku i njoftohej Stambollit se Luma nuk njihte asnjë pushtet tjetër pos atij të përfaqësuesve të saj. Mu për këtë arsye u arrestua dhe u burgos në Prizren së bashku me Islam Spahinë, ndërkohë që të tjerët u internuan në Kastamoni. Lëvizjet e mëdha kombëtare, janë zgjeruar, koordinuar e mbështetur me ato krahinore për të mobilizuar masën e gjerë të popullit e për të realizuar programet e tyre. Në këtë kuptim nuk mund të kuptohet historia e Lumës pa pjesëmarrjen direkt të Alush Lumës’. (Gazeta ‘55’-Tiranë, 16 janar 2003 ).
Në fillim të vitit 1908 atëherë kur për arsye që dihen, Turqit e Rinj bënë disa lëshime ndaj shqiptarëve, në bashkëpunim sidomos me Islam Spahinë, Alush Agë Luma, ngritën komitetin sipas modelit të klubit të fshehtë të Manastirit. Duke bashkëpunuar edhe me atdhetarë të tjerë dibranë, këta dy burra u përballën me elementë fanatik të regjimit osman, sidomos në rrafsh të alfabetit të gjuhës shqipe. Fjala e tyre zinte vend jo vetëm në kullat e Bicajve por edhe më tej, në Kolesjan, Ujmisht, Lusën, Golaj e deri në Gjakovë.
Ngase dera e Alush Agës quhej ‘derë e madhe’ në Bicaj nuk mungoi të shkonte dikur aty edhe nënprefekti turk, për t’i mbushur mendjen këtij burri se gërmat latine ishin të mallkuara prej kuranit. Alush Aga, pasi e kishte pritur mikun sipas zakonit, i pat thënë; ‘Jo hej lum miku. Gjuhën e nanës s’ka kush të drejtë me e mallkue, këto janë fjalë zogjsh që i merr era!’. Ka qenë kjo ndër arsyet që kur binte fjala për Alush Agën, thoshin; ‘Fjala e tij, peshon rëndë si guri’.
E vërteta është se falë përpjekjeve të burrave të tillë si Alush Agë Luma, qoftë Kongresi i Manastirit (1908) qoftë i Dibrës (1909) arritën përmes mundimesh gjithfarë të çelin udhën e alfabetit të gjuhës shqipe me gërma latine, duke e radhitur popullin tonë në vargun e popujve që donin të bashkoheshin në krah të civilizimit botëror. Në vitet 1910-1911, Alush Agë Luma, në krye të rreth 120 burrave të Bicajve do të ishte në krah të burrave të tillë si Mic Sokoli, Bajram Daklani, Sulejman Vokshi, Islam Spahia etj, sa në Cerraleve aq edhe në Kaçanik, sa në Gjakovë aq edhe në Jerzerc.
Në këto beteja që zgjatën dy vjet,pushka e trimit nga luma këndoi kurdoherë në duart e tij,për pavarësinë e trojeve etnike shqiptare, për ëndrrën shekullore jo vetëm të lumjanëve por krejt viseve arbërore që nga Preveza deri në Mitrovicë e Manastir. Në sfond të zhvillimeve ballkanike në vitet 1910-1911, këto beteja të zhvilluara sidomos në trevat veriore shqiptare, paracaktuan fatin e kombit tonë, drejt kuvendit madhorë të Vlorës, më 28 nëndorë 1912. Megjithatë, ndonëse shqiptarët bënë çfarë ishte e mundur të fitonin pavarësinë e tyre, konjukturat ballkanike përgjithësisht lëviznin drejt interesave të Fuqive të Mëdha.
Këto fuqi e kishin projektuar të ardhmen e Ballkanit në kuadër të zgjidhjeve sa më të favorshme për vete anipse fatet e kombeve të vegjël përplaseshin në fortunat e historisë. Kështu, interesat e Rusisë, sidomos pas perëndimit të perandorisë osmane, ishin që sllavët të dilnin në Adriatik. I yshtur prej këtyre ideve pansllaviste që më 1844, Garashanini, në ‘Naçertanien’ e tij famkeqe, midis të tjerave pat shkruar tekstualisht; ‘Qeveria duhet të baj hapin e parë duke gjetur dhe emëruar një agjent tregëtar në Ulqin, i cili prej andej do t’i tregonte me gisht tregtarit serb se nga duhet të shkojë. Ky agjent duke hyrë në komunikim me tregtarët tanë të vendit, do të studionte në mënyrë të shëndoshë se si tregëtia jonë do të drejtohej atje me përfitim… Nga ky veprim do të pasonte që çmimi i prodhimeve serbe të eksportuara në Jug do të ngrihej në Veri, kurse çmimi i mallrave që sillen nga serbi nga veriu do të ulej nga konkurrenca e mallrave të sjella nga Jugu. Thënë shkurt në këtë mënyrë serbi do të shiste më shtrenjtë e do të blinte më lirë. Edhe në pikëpamje politike ky mjet do të kishte një rëndësi jo të vogël, sepse agjenti i ri serb do të gjendej midis popullatës serbe në Malin e Zi, ky rast do të përcillte një ndikim të madh të Serbisë në shqiptarët e Veriut. Këta janë pikërisht ata popuj që mbajnë çelësat e dyerve të Bosnjës, Hercegovinës dhe vetë detit Adriatik’. (‘Vjetari Godishnjak ‘ XXIV / 88 – Prishtinë 1988 ).
Parë në dritën e këtij dokumenti del qartë se kush ishin në të vërtetë ideatorët dhe kasapët e Shqipërisë në vitin 1913. Për më tej po nëpërmjet këtij dokumenti, rrëfehet pse Serbia nuk u kënaq me copëtimin që iu bë trevave etnike shqiptare, por kërkonte ende të pushtonte territore të tjera. Bicaj, ndonëse si një qendër e nënprefekturës i mbeti shtetit amë shqiptar, do të ishte sidoqoftë vija e parë e kufirit të ri politik. Burrat e saj, veçanërisht në vitet 1913-1914 do të jetonin sërisht përmes zhurmave të betejave, tymit e flakëve, tanimë të sulmuar jo më nga ushtritë osmane por nga shovenistët sllav, çetat e burrave të Bicajve edhe kësaj radhe të udhëhequr prej Alush Agë Lumës, mundi të përballej me dhjetra herë kundër ushtrisë së rregullt serbe, duke i shkaktuar asaj humbje të mëdha, si në njerëz ashtu edhe materiale luftarake. Veçanërisht do të përcillej i pavdekshëm heroizmi i luftëtarëve të Artit Ushtarak Popullorë, me guximin e shqiptarëve, shkruan një prej epopeve më të lavdishme të atyre trevave.
Dihet tanimë se gjatë viteve të luftës së Parë Botërore 1914-1918,Shqipëria u shëndrrua në një shesh të ballafaqimit të interesave të ndryshëme të Fuqive të Mëdha,ashtu edhe të monarkive ballkanike.Veçanërisht e dukshme në trevat veriore të shtetit amë,ishte ‘përkujdesja’ austrohungareze,perandori e cila i frikësohej intervenimit të hapur serb në shqipëri.Duke dashur të kishte gjëndjen nën kontroll të plotë,Austro-Hungaria dërgoi formacione të xhandarmërisë së saj,deri në Lumë,por u duk se këtu qe gabuar.Lumjanët edhe kësaj radhe treguan se nuk mund të jetonin asesi të komanduar prej të huajve ndaj ngritën krye dhe kërkuan të ruanin vetë qetësinë dhe kufijtë e tyre.Alush Agë Luma shkoi edhe më tej,duke urdhëruar formacionet e rregullta austrohungareze të largoheshin një orë e më parë nga nënprefektura e Bicajt.Ka qenë kjo arsyeja që në tetorin e vitit 1916,Alush Agë Lumën së bashku me të birin e tij,Rexhepin e arrestojnë dhe rreth dy vjet burri i Lumës provon jetën e vështirë të burgjeve.Me krijimin e qeverisë shqiptare dalë prej Kongresit të Lushnjës në janar të vitit 1920,Alush Agë Luma do të virej plotësisht në mbështetje të kësaj qeverisjeje kombëtare anipse pat shkuar decenie të tëra lufte e përpjekje.Këto trauma nuk e patën friguar askurrë trimin e Lumës,përkundrazi e patën rritur ate famën e tij si ortek i borës së maleve e bjeshkëve shqiptare.Këtu,burri i Lumës do të niste bashkëpunimin me Ministrin e Brendshëm të asaj kohe Ahmet Zogu,sidomos për ruajtjen e kufive politikë shqiptarë.Por nuk do të mungonte kontributi i Alush Agës,as kundra tentativës pushtuese shoveniste serbo-sllave të Dibrës në vitin 1920.Së bashku me dy djemtë e tij,Gafurin dhe Rexhepin duke qenë kurdoherë në krye të çetës së luftëtarëve të Bicajve,Alush Agë Luma për dy javë rresht,do të merrte pjesë krah forcave të Ushtrisë Kombëtare Shqiptare,ndaj forcave të rregullta të ushtrisë pushtuese jugosllave.Që nga ky moment e deri në çastin e mbramë,midis burrave të Lumës,Alush Aga dhe atij të Matit,Ahmet Zogu do të lidhej miqësia e përjetshme.Është njohur fakti që kryeministri Ahmet Zogu,në vitin 1922-1923 sidomos për prijësit e çetave në kufijtë e Shqipërisë dha disa grada,madje u paguante rrogë këtyre pasi roja kufitare shqiptare nuk ishte në gjendje të mbronte krejt kufijtë e Shqipërisë.Në këtë kuadër Alush Agë Luma mori gradën e kapitenit,me ç’rast do të ishte i pranishëm në çdo luftim që forcat territoriale ndërmerrnin sa kundër serbëve aq edhe kundër malazezëve.Në çdo moment burri i Lumës ka bërë kujdes jo vetëm të vigjëllonte përgjatë kufirit të Kukësit,por sidomos t’u vinte në ndihmë vëllezërve të tij të gjakut,të cilët fati i zi i detyroi të jetonin nën dhunën pushtuese makabre shoveniste serbosllave.Janë me dhjetra rastet kur Alush Aga dilte vetë në kufij,me djemtë e tij dhe priste atdhetarë nga kosova, të cilët ndiqeshin nga egërisrat sllave.I mbante këta me javë e muaj të tërë në shtpeinë e vet dhe pasi sigurohej se kthimi i tyre në Kosovë ishte vdekje e sigurtë,ndërhynte tek miku i tij,kryeministri shqiptar Ahmet Zogu për t’i sistemuar familjarisht këta trima të Kosovës martire.
Në qershorin e vitit 1924,ndërsa Fan Noli kryente puçin ushtarak për marrjen e pushtetit,Alush Agë Luma,parandjeu se qëndrimi i tij në Bicaj mund të ishte shkak për gjakderdhje midis shqiptarësh.Për këtë arsye,së bashku me djemtë e tij dhe dhjetra lumjanë të tjerë,largohen nga Shqipëria së bashku me Ahmet Zogun.Vetëm dy muaj pas marrjes së pushtetit,më 21 gusht 1924,qeveria bollshevike’demokratike’ e Fan Nolit e cila pat filluar eleminimin e kundërshtarëve politik sipas modeleve të revollucionit bollshevik të vitit 1917 në Rusi,urdhëron djegjen e shtëpisë së Alush Agë Lumës dhe ‘internimin e menjëhershëm të pjestarëve të familjes së tij’.(Arkivi Qëndror i shtetit.Fondi ‘Revulucioni i Qershorit’urdhër data 21 gusht.Ministri Brendshëm)
Atë kullë dy katëshe në Bicaj të cilët e patën djegur dy herë turqit më pas serbët,tani erdhi radha t’i vinin zjarrin ‘demokratët’ e Fan Nolit.
Në lëvizjen e dhjetorit të vitit 1924,ajo që me të drejtë u quajt ‘Triumf i Legalitetit’,Alush Agë Luma,morri një barrë të rëndë mbi supe.Në bashkëpunim të ngushtë me Hysni Demën dhe Muharrem Bajrakatarin,burri i lumës në krye të qindra atdhetarëve të tjerë u përgadit të sulmonte kufirin politik shqiptar në drejtim të Kukësit,për t’i çelur udhë rikthimit në atdhe të Ahmet Zogut.Megjithatë,luftimet këtu u bënë të rrallë e pothuaj fragmentare,pasi oficerët e Ushtrisë Kombëtare Shqiptare,duke parë lëvizjet e gabuara politike të Fan Nolit,sidomos në rrafsh të problemit shqiptar,shpejtuan të hapin kufijtë duke dashur të jenë nën urdhërat e burrit të Matit.Në shkurt të vitit 1925,Alush Agë Luma emërohet nga shteti shqiptar si nënprefekt i trevës së Lumës,me ç’rast do të përballej me mijëra halle që kalonte Shqipëria e varfër dhe e prapambetur e asaj kohe.Në këtë detyrë,në ditët e para,shumë prej lumjanëve,të cilët patën qenë kundërshtarë të vendosur të Ahmet Zogut,menduan se tani do të dergjeshin burgjeve siç bëri Fan Noli me kundërshtarët e tij.Por ndodhi krejt e kundërta.Pikërisht me këto kundërshtarë,Alush Agë Luma u lidh akoma më shumë dhe me mendimin dhe fjalën e matur,mundi që shumë prej tyre t’i kthente në miq të përjetshëm të Ahmet Zogut.Ndërkaq Alush Agë Luma nuk mund të ndahej lehtë nga ëndra e kahreshme e tij për arësimimin e lumjanëve deri në fshatrat më të largëta.Për këtë,duke patur edhe ndihmën e atdhetarëve të tjerë të Lumës,në verën e vitit 1925,nis puna nga rindërtimi i një kulle, e cila u shndrrua në një shkollë tejet efektive në Bicaj.Në ditët e fundit të shtatorit 1925,në bangat e kësaj shkolle do të uleshin rreth 20 nxënës,ndërsa mësuesit e saj të ardhur deri nga viset e Shqipërisë së Mesme,do të ishin miqtë e parë të kullës së Alush Agës.Lidhur me këtë,në Ministrinë e Arësimit Shqipatr në arkivin e vitit 1925,gjendet edhe dokumenti i mëparshëm;’Kemi nderin t’ju njoftojmë se inspektoria e arësimit të prefekturës së Kosovës,me shkresën e saj nr.96,më 29-10-1925,na njofton se me rastin e të ngrehurit të ndërtesave shkollore të atij qarku,pleqësia e katundit Bicaj e veçanërisht Alush Agë Luma,ka kontribuar për ndërtimin e shkollave.Lutemi prandaj që me anën e prefekturës së Kosovës të dërgoni nga ana e juaj letër lavdërimi e mirënjohjeje për sjelljen e tij të lavdishme’.Askurrë në funksionin e tij si nënprefekt i Lumës,apo kapiten i xhandarmërisë shqiptare,Alush Agë Luma,nuk tregoi forcën e pushtetit apo të armëve.Përkundrazi ishte fjala e tij vepra më mirëbërëse e cila e udhëhiqte në çdo veprim.Kur Mbreti Zog në vitin 1929 bëri një amnisti për kundërshtarët e vet politik,Gjyqi i naltë në Tiranë u përpoq të mbante në burg disa kaçakë të Lumës,të cilët e patën penguar në punën si nënprefekt edhe Alush Agën.Familjarët e këtyre kaçakëve një natë bujtën në kullën e Alushit në Bicaj,duke e pyetur se si do të veprohej me fatin e të afërmve të tyre,Alushi atë natë nuk dha ndonjë përgjigje por të nesërmen mori udhën për në Tiranë,drejt tek Mbreti.Vetëm tri ditë më pas,kaçakët lumjanë lanë qelitë e Tiranës dhe duke shkuar pranë vatrave familjare falenderuan në heshtje Alush Agën,i cili madje gëzonte edhe respekt të madh dhe në rrethinat e Tetovës dhe Gostivarit,ku ai kishte lënë jo vetëm gjurmë luftërash e bashkëpunimi me kaçakët e këtyre viseve shqiptare por kishte edhe një motër të martuar në Tetovë. Madje ky respekt lidhej edhe me atë se,Alush Agë Luma,pat ndihmuar me bukë kur kjo mungonte,u pat çelur shkolla kur ato nuk egzistonin,u pat falur gjakmarrjen kur ato rrëmbenin jetë të pafajshëm,i pat nxjerë nga qelitë e burgut kur qeveria donte t’i mbante akoma brenda.
Në fillim të viteve 30-të të shekullit që lamë pas,vuajtjet e viteve do ta lodhnin së tepërmi burrin e Lumës.Jeta e tij më së shumti prej kaçaku e pat lodhur dhe mosha e thyer bënë që të tërhiqej në vatrën e ngrohtë familjare.Kur Mbreti Zog mori vesh se Alush Agë Luma ndodhej i sëmurë dha urdhër ta dërgonin menjëherë në Tiranë dhe aty u kujdes për trimin.Por mosha bënte të sajën.Më 25 dhjetor 1934,ai mbylli sytë.’Më 26 dhjetor në audiencë,mbreti ngushëlloi nipin dhe dy djemtë e tij për vdekjen e mikut,bashkëpuntorit dhe besnikut të veçantë.Ai u tha;’Mu më ka vdekur Baba Alush!’.( Gazeta ‘55’ – Tiranë më 16 janar 2003 ).
Në varrimin e burrit,në Bicaj e përcillnin për në banesën e fundit me mijëra lumjanë, prizrenas, gjakovarë,dibranë,gostivaras,tetovarë.Alush Aga ndahej nga jeta për t’u futur në tregimet trimërore të veriut shqiptar,ata të cilat Mbi të gjitha vënë Kombin dhe Atdheun.
Bern-Zvicër